سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، ابومنصور حسن بن زین الدین، فرزند شهید ثانی، معروف به صاحب معالم در سال (۹۵۹ق) در روستای جباع از توابع جبل عامل لبنان به دنیا آمد. پدرش می پنداشت این فرزند زنده نمی ماند؛ زیرا پیش از این چند فرزند خود را از دست داده بود.
*خاندان
نسب پدر صاحب معالم (شیخ زین الدین) معروف به شهید ثانی و اجداد بزرگوارش که همگی از دانشوران بوده اند تا «شرف النحاریری» بدین شرح است: «علی بن احمد بن محمد بن علی بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح بن شرف النحاریری الجباعی الشامی».
* استادان
شیخ حسن به مدت چهار سال و به قولی هفت سال تحت تربیت عالمانه پدر بزرگوارش قرار گرفت. پس از شهادت پدر چند سالی نیز در زادگاه خود به سر برد و از محضر عالمان فرهیخته آن دیار استفاده کرد.
استادان او در لبنان عبارتند از:
«سید علی صائغ»، «سید نورالدین علی موسوی»، «شیخ احمد بن سلیمان نباطی عاملی»، «شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی»، «ملا عبدالله یزدی»؛ و استادان او در نجف عبارتند از: «ملا عبدالله یزدی»، «مقدس اردبیلی»
* شاگردان
شیخ بعد از رسیدن به کمالات علمی وقتی به زادگاه خویش برگشت، شاگردان زیادی تربیت نمود که بسیاری از آن ها عالمان بزرگی بودند.
برخی از شاگردان وی عبارتند از: «نجیب الدین علی بن محمد بن مکی عاملی جبیلی»، «سید نورالدین علی موسوی، معروف به نورالدین صغیر»، «دو فرزندش شیخ محمد و شیخ علی»، «سید نجم الدین بن محمد حسینی عاملی سکیکی»، «سید علی حسینی عاملی»، «شیخ عبدالسلام حر عاملی مشغری»، «شیخ محمد حر عالمی مشغری»، «سید محمد حسینی عاملی»، «علی بن محمد حر عاملی مشغری».
* ویژگی های اخلاقی
* بی اعتنایی به دنیا
نقل شده که صاحب معالم آذوقه بیش از یک هفته خود را جمع نمی کرد، تا بدین وسیله با بینوایان همدردی کرده و خود را شبیه ثروت اندوزان نکرده باشد.
* عشق به حضرت ولی عصر (عج)
سالی که صاحب معالم به مکه مکرمه مشرّف شده بود به همراهان خود گفت: امیدوارم امسال به زیارت حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی و فرجه الشریف) نائل شوم، زیرا آن حضرت هر سال به مکه مشرّف می شوند.
در عرفات از یارانش خواست که او را در خیمه تنها بگذارند تا به دعا و امور مربوط به آن روز بپردازد. او در حالی که به راز و نیاز با خدای خود مشغول بود. مرد ناشناسی وارد خیمه شد و سلام کرد و نشست. صاحب معالم از دیدار آن بزرگوار چنان مبهوت شد که نتوانست سخنی بگوید. حضرت سخنانی به او فرمود که او فراموش کرده بود. وقتی حضرت از خیمه خارج شد او با تنی لرزان و شگفت زده بیرون آمد و برای دوستانش تعریف کرد: «…وی به گمانم همان آیت حق و همان نهایت آروزی من بود. از خیمه به دنبال او خارج شدم ولی متأسفانه کسی را ندیدم».
* ویژگی های هنری
شیخ حسن علاوه بر مراتب علمی و اخلاقی، صاحبِ برخی ویژگی های هنری نیز بود. میرزا عبدالله افندی اصفهانی می نویسد: خط او در کمال خوبی و ارزندگی بوده است.
وی شعر را در کمال زیبایی و سلاست می گفت. نمونه ای از سروده‌های وی چنین است:
عجبت لیمت العلم یترک ضایعا و یجهل ما بین البریه قدره
و قد وجبت احکامه مثل میتهم وجوبا کفائیا محقق امره
فذا میت حتم علی الناس ستره و ذا میت فرض علی الناس نشره.
تعجب من از این است که چرا دانش مانند مُرده ای در میان مردم نابود گردیده و کسی پی به ارزش آن نمی برد. با آن که توجه به چنین میتی مانند مرده های دیگران واجب کفایی است و همچنان که بر مردم لازم است مرده ای را که می بینند به زودی دفنش کنند؛ علم هم که حکم مُرده را پیدا کرده بر مردم لازم است نشرش دهند.
* سخن بزرگان
صاحب أمل الآمل فی علماء جبل عامل می نویسد: معظم له عالمی فاضل و عاملی کامل و متبحری محقق و ثقه ای فقیه و موجهی نبیه و محدثی جامع فنون و ادیبی شاعر و پارسایی عابد و جلیل‌القدر و کثیرالمحاسن و یکتای دهر و از دیگران به فقه و حدیث و رجال داناتر بوده است.
سید صدر الدین علی بن احمد بن محمد معصوم حسینی دشتکی شیرازی ملقب به سید علی خان کبیر: می نویسد: صاحب معالم یکی از اجلای مشایخ است که ریاست ملت و مذهب شیعه را به عهده داشته و او روشن کننده راه و بیان کننده واجبات و سُنن و دریای دانشی بوده که به دیگران فیض می رسانده و جامع فضایل بی پایان بوده که کم و کاست نداشته است. او محققی است که قلم، تاب نوشتن مراتب او را ندارد و مدققی است که آوازه دقت او همه جا را فراگرفته است.
او به همه فنون متفنن بوده و پدران و فرزندان به وجود او می بالیده اند. در استوار ساختن قواعد شریعت جایگزین پدرش به شمار می آمده و با آثار خویش سینه ها را از علوم گشادگی داده، حله هایی از نور دانش برای نشر آن به دست بابرکت خود بافته و نقاب از چهره آن برداشته و گوش های تیزشنو را به گوهرهای غلطان کمالات خود، شنوایی و زینت بخشیده و طالبان علم را از جوایز گرانبهای دانش خود بهره ور فرموده است. در فن ادب بوستانی سبز و خرم بوده و زمام سجع و قافیه را با کمال شهامت در اختیار گرفته و گوهرهای غلطان کلمات را به رشته نظم درآورده و نیک را از بد و زیبا را از نازیبا جدا ساخته است.
* آثار
صاحب معالم دارای آثار زیادی بوده که به برخی از آن ها اشاره می شود:
«منتقی الجمان فی احادیث الصحاح والحسان»، «التحریر الطاووسی در رجال»، «جواب المسائل المدنیات»، «مناسک حج»، «حاشیه بر مختلف»، «مشکات القول السدید در اجتهاد و تقلید»، «دیوان اشعار»
* کتاب معالم الدین و ملاذ المجتهدین
کتاب معالم از مشهورترین تصانیف شیخ حسن است که بدین وسیله صاحب معالم شناخته شد و در تاریخ ماندگار گشت. معالم از یک مقدمه و دو قسمت مهم اصول و فقه تشکیل شده بود که قسمت اصولش مورد توجه دانشوران در تدریس قرار گرفته است. مقدمه این کتاب دارای یک خطبه بسیار ارزشمند است و شامل دو مقصد و یک خاتمه نیز هست. مقصد اول در فضل علم و عالمان و آن چه که بر آن ها واجب است، به ضمیمه سی و نه حدیث و نصوص قرآنی نوشته شده است.
مقصد دوم درباره نُه مطلب اصولی است که نویسنده آرای خاص خودش را ضمیمه آن ها کرده به اضافه مجموعه ای از آرای باارزش دانشوران دیگر. و اما خاتمۀ کتاب در مورد تعادل و تراجیح است. صاحب معالم تاریخ فراغت از این اثر مهم را چنین ضبط کرده است: «شب یکشنبه، ربیع الثانی، سال ۹۹۴ هجری».
حاشیه ها و شروح زیادی بر معالم نوشته شده که برخی از آن ها عربی و برخی فارسی، برخی مبسوط و برخی مختصر، برخی مستقل و برخی هامش، برخی لفظی و برخی استدلالی، برخی خطی بوده و تعدادی هم چاپ شده است.
از مهم ترین این حاشیه ها می توان به حاشیه پسرش شیخ محمد، سلطان العلما، شیخ صالح مازندرانی، شیخ مدقق شیروانی، شیخ محمدتقی اصفهانی، شیخ محمد طه نجف، سید بحرالعلوم، شیخ مصطفی اعتمادی و... اشاره کرد.
* فرزندان
صاحب معالم دو فرزند داشت که هر دو از ایشان اجازه اجتهاد داشتند.
* رحلت
صاحب معالم پس از سال ها تلاش و کوشش خستگی ناپذیر در راه اسلام، سرانجام در اول محرم سال (۱۰۱۱ ق) در ۵۲ سالگی در زادگاه خود به رحمت ایزدی پیوست.
منبع: تلخیص از کتاب گلشن ابرار، جلد ۵.
